Günümüzde farmasötik bilimler, ilacın keşfedilmesi, geliştirilmesi, üretilmesi ve kullanılmasının temelini oluşturan ve belki de insanlığın en karmaşık ve sofistike çabalarından biri olarak kabul edilmektedir. Son yüzyılda, diğer meslekler gibi eczacılık da değişen dünyaya ayak uydurabilmek için farklı bakış açıları ve yeni yaklaşımlar kazanmıştır. Sağlık sektöründeki hızlı değişimlere paralel olarak eczacılığın, ortak amacı tedavi sonuçlarının iyileştirilmesi olan; klinik eczacılık, farmasötik bakım, ilaç tedavisi yönetimi, farmasötik biyoteknoloji, farmakogenetik, hedefe özgü ilaçlar ve bireye özgü tedavi gibi alanlarla mesleki gelişimini sürdürdüğü görülmektedir. Eczacıların, son yıllarda, özellikle akılcı ilaç kullanımı konusunda sağladıkları toplumsal faydaların mesleğin geleceğinde de önemli bir yer tutacağı öngörülmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) Uluslararası Eczacılık Federasyonu (International Pharmaceutical Federation, FIP) ile birlikte 2006 yılında hazırladığı ve hasta odaklı eczacılık uygulamalarının önemine yer verdiği raporda sözü edildiği gibi, eczacılık uygulamaları son 60 yılda ürün odaklı geleneksel rolünden hasta bakımına doğru yönelmiş ve eczacının rolü, ilacı hazırlayan ve sunan kişiden, hasta bakımında hizmet ve bilgi üreten kişiye doğru evrilmiştir.

Hastalıkların önlenmesi, iyileştirilmesi ve sağlığın sürdürülmesi için eczacının ilaç tedavisini optimize ederek hasta bakımı sağladığı bir sağlık bilimi olarak tanımlanan “klinik eczacılık” ile hastanın sağlıkla ilişkili yaşam kalitesini iyileştirmek ve pozitif klinik sonuçlara ulaşılmasını sağlayan “farmasötik bakım” kavramları eczacının hasta odaklı rollerini tanımlayan ilk önemli mesleki gelişmelerdir. DSÖ ve FIP’in 2011 yılında güncelledikleri “İyi Eczacılık Uygulamaları” Kılavuzunda da eczacının benzer şekilde hasta odaklı rollerine işaret edilmektedir. Son yıllarda sıkça duyduğumuz diğer bir hasta odaklı kavram “İlaç tedavisi yönetimi” (Medication Therapy Management, MTM)’dir. 2004 yılında ABD’deki 11 eczacılık kuruluşunun ortak bir deklarasyonla tanımladıkları bu kavram, bireysel hastalar için terapötik sonuçları optimize eden farklı bir hizmet veya hizmetler grubu olarak kabul edilmektedir. Tanımı ve kapsamı itibariyle farmasötik bakıma benzeyen; ancak eczacının vermekle yükümlü olduğu tüm hasta odaklı hizmetlerin (hasta eğitimi, hastalık yönetimi ve farmasötik bakım) yönetimi olarak kabul edilen MTM hizmetlerinin farmasötik bakım felsefesi tarafından yönlendirildiği kabul edilmektedir. MTM hizmet modeli, hastaları ilaçlarının yönetiminde daha aktif rol almaya teşvik etmektedir. Hizmetler, kanıta dayalı yönergelere uygun olarak ilaç kullanımını iyileştirmek için eczacının hekimler ve diğer sağlık uzmanları ile işbirliği içinde çalışma esasına bağlı olarak verilir. Bu tür hasta odaklı hizmetlerin sağlık bakım sisteminde maliyeti azalttığı, terapötik sonuçları ve hasta memnuniyetini arttırdığı, birçok çalışmada gösterilmiştir. The Joint Commission of Pharmacy Practitioners (JCPP) 2015 yılındaki raporunda, eczacıların “en uygun ilaç tedavi sonuçlarına ulaşmak için gerekli hasta bakımını sağlamaktan sorumlu sağlık bakım uzmanı” olacağını ifade etmektedir. Ayrıca bu vizyonda, gelecekte eczacıların çoğunun, ileri hasta bakım hizmeti veren birer klinik eczacı olmasının beklendiği belirtilmiştir.

Eczaneler birinci basamak sağlık hizmetlerinin önemli bir parçası olarak kabul edilir. Toplumun herhangi bir randevuya gerek olmadan bir sağlık personeline kolaylıkla ulaşabildiği ve doğrudan danışmanlık hizmeti alabildiği eczanelerin hizmet anlayışında hasta odaklı hizmetler öne çıkmaya başlamıştır. Koruyucu sağlık, hasta eğitimi, ilaç tedavisinin izlemi, sağlık personeline ve halka danışmanlık gibi uzun yıllardır tanımlanmış olan hasta odaklı hizmetler, birinci basamak sağlık hizmeti sunacak olan bir eczacıdan beklenen başlıca hizmetlerdir. Birinci basamak sağlık sisteminde yasal olarak hizmet sunan eczacıların yer aldığı ülke örnekleri incelendiğinde, yukarıda adı geçen hizmetlerin bir bütünü olarak kabul edebileceğimiz ve eczacının yaptığı her müdahaleyi kayıt altına aldığı farmasötik bakım ve klinik eczacılık hizmetlerinin sağlam bir temele oturtulduğu, bu hizmetleri verecek olan eczacıların kapsamlı eğitimlerden geçtiği, çeşitli sağlık kampanyalarıyla toplum sağlığına faydalı hizmetler sundukları ve tüm bu çabalarının karşılığı olarak bir meslek hakkı elde ettikleri görülmektedir.

Bu yazıda sözünü ettiğimiz tüm hasta odaklı eczacılık hizmetlerinin kanıta dayalı ve güncel literatür ışığında yapılabilmesi için bilişimin önemli bir rolü olduğu kabul edilmektedir. 2007’de American Society of Health System Pharmacists (ASHP), eczacının bilişimdeki rolünü açıklayan raporunda eczacılık uygulamalarının bu alt uzmanlık alanını “sağlık sonuçlarını geliştirmek amacıyla ilaç kullanım sürecinde veri, bilgi, teknoloji ve otomasyon kullanımı ve bütünleştirilmesi” olarak tanımlamıştır. The American Council on Pharmaceutical Education (ACPE), 2016 yılında eczacılık fakülteleri için standartlarını revize etmiş ve buna göre eczacılık mezunlarının hasta merkezli bakıma doğrudan katkıda bulunmaya, profesyonel ekipler içinde çalışmaya, kanıta dayalı bilgiyi kullanmaya, kaliteyi iyileştirmeye ve bilişimi kullanmaya hazır olmaları gerektiğini belirtmiştir. Eczacılıkta yapay zeka da dahil bilişimin kullanılabileceği başlıca alanların risk yönetimi, karar süreci, klinik kılavuzlar, ilaç güvenliği, ilaç formüler yönetimi, hastaneler, serbest eczaneler, ilaç uyumu, ilaç uzlaşısı, ilaç danışmanlığı, bireysel tedavi ve epidemiyolojik modeller olduğu belirtilmektedir. Yeni teknolojilerin gelecekte daha yaygın kullanılabileceği alanlardan biri de hasta uyumunun sensörlü ilaç kutuları veya sistemleri ile takip edilmesidir. Özellikle uyumun düşük olduğu bilinen inhaler ve insülin kalemi gibi cihazlara takılan sensör yardımıyla hasta uyumunun artırılması hedeflenmektedir.

Kökeni tarihin derinliklerine uzanan eczacılık mesleği ve bilimi, insanlık tarihi boyunca sağlığın korunmasına ve geliştirilmesine, hastalıkların iyileştirilmesine değerli katkılar sunmuştur. Bu yazıda değinmeye çalıştığımız gibi, eczacılık alanındaki tüm yeni gelişmelerin odağında daha iyi bir hasta bakımı felsefesi yer almaktadır ve bu gelişmeler, dünyanın birçok ülkesinde klinik eczacılık hizmetlerinin daha da geliştirilmesini sağlamıştır. Eczacılık mesleği bilim ve teknolojideki gelişmelerden payını almış olsa da gelecek yüzyılda gelişmeye halen açık bir meslek olma özelliğiyle sağlığa önemli katkılar sunmaya devam edecektir.

Kaynakça
1. Impact of Pharmaceutical Sciences on Healthcare. The Hague: International Pharmaceutical Federation (FIP); 2012. https://fip.org/files/fip/Pharmaceutical_Sciences/PSMO_Guide_PPT_ August_2014.ppt (Erişim tarihi: 22.04.2019)
2. Wiedenmayer K, Summers RS, Mackie CA, Gous AGS, Everard M. Developing pharmacy practice: a focus on patient care: handbook 2006 ed. Geneva: World Health Organization
3. GPP Guidelines, FIP/WHO, 2011
4. Hepler C.D., Strand L.M. Opportunities and Responsibilities in Pharmaceutical Care. Am J Hosp Pharm. 1990:47:533-43.
5. American Pharmacists Association; National Association of Chain Drug Stores Foundation. Medication Therapy Management in Pharmacy Practice: Core Elements of an MTM Service Model, Version 2. J Am Pharm Assoc (2003). 2008 May-Jun;48(3):341-53
6. McGivney MS, Meyer SM, Duncan-Hewitt W, Hall DL, Goode JV, Smith RB. Medication therapy management: Its relationship to patient counseling, disease management, and pharmaceutical care. Am Pharm Assoc. 2007;47:620-628
7. ACCP: JCPP Vision Statement, Erişim tarihi: 27.03.2019.
8. Ma C, Smith HW, Chu C, Juarez DT. Big data in pharmacy practice current use, challenges, and the future. Integr Pharm Res Pract. 2015;4:91-99.
9. Hew M, Reddel HK. Integrated Adherence Monitoring for Inhaler Medications. JAMA. 2019;321(11):1045-6. doi:10.1001/jama.2019.1289
10. Carter BL. Evolution of Clinical Pharmacy in the USA and Future Directions for Patient Care. Drugs Aging. 2016;33(3):169-77